REPORTAŽA

Erkolano – od katastrofe do kulturnog blaga

Na mestu današnjeg grada Erkolano na jugu Italije, u antičko vreme postojalo je naselje Herkolanum, nekadašnja imperija luksuza u Kampaniji, u blizini Napulja a u podnožju vulkana Vezuv. Jedna legenda kaže da je grad osnovao Herkul 1243. godine pre Hrista, a druga – da je u pitanju tvorevina Etruraca između 10. i 8. veka pre Hrista. To je jedan od četiri grada zatrapanih ispod pepela, lave i kamena, zajedno sa Pompejom, Stabiae i Oplonti, usled najneverovatnije katastrofe u istoriji čovečanstva a koja se dogodila 24. oktobra 79. godine.

O Pompeji, gradu koji je bio najveći po prostranstvu među sahranjenim u ovoj katastrofi, napisane su neizbrojive stranice od kada su na svetlost dana izašle arheološke iskopine a čije iskopavanje još nije završeno. O gradu Erkolano pisano je nešto manje, iako je i on poznat u svetu po arheološkim iskopinama rimskog grada i pre svega po luksuzu kojim je obilovao i u kojem se žIvelo pre tragedije. Grad je bio u dugom periodu rezidenca rimske aristokratije i doživeo je najveći sjaj u vreme svog zaštitnika, uglednog političara i dobrotvora po imenu Marko Nonio Balbo, u prvom veku pre Hrista.

            Kandelabri kao deo nekadašnjeg statusa

Erkolano je otkriven sliučajno 1709. godine. Radnik Ambrođo Noćerino, tokom iskopavanja odnosno proširivanja svoga bunara za navodnjavanje vrta udario je u mermernu ploču. Kako se kasnije osvedočilo u iskopavanjima, mermer je predstavljao deo scene pozorišta u Erkolanu. Veoma brzo se shvatilo da ispod tla leži antički grad zatrpan erupcijom Vezuva, a kasnije iskopavanjem došlo se i do podatka da je pozorište sagrađeno 38. godine pre Hrista.

Sistematsko iskopavanje podzemnog blaga grada Erkolano započinje 1738 (deset godina pre Pompeje) i traje do 1765, a potom se nastavlja tek od 1823. Dozvola za iskopavanje pod vedrim nebom dobija se 1828. i traje do 1875, a sistematski se iskopava tek od 1927. Najveći deo iskopinih statua i drugih pokretnih dragocenosti smešten je u Nacionalnom Arheološkom muzeju u Napulju, a 2008. kreiran je virtuelni arheološki muzej koji demonstrira ovaj grad kako je izgledao pre erupcije Vezuva. Godine 1997. Erkolano je zajedno sa gradovima Pompeja i Oplonti uvršten na listu UNESKO.

                   Pergament nađen 1746. godine 

Zatrpani grad Erkolano nalazi se na obali mora, na 30 metara nadmorske visine, sa površinom od 20 hektara. Imao je podignut zid sa jedne strane. Smatra sa da je nekada imao oko 4000 stanovnika (sada broji 53.000), a do danas je iskopano samo 4,5 hektara površine ovog antičkog grada jer se već od 1771. prednost u iskopavanju daje novootkrivenom gradu ispod zemlje mnogo većih dimenzija Pompeji. Problemi u iskopavanju potiču i od činjenice da je iznad zatrpanog grada u jednom delu sagrađen novi grad koji bi trebalo rušiti, što u sadašnjem planu nije izvodljivo. Tako na primer, do novootvorenog pozorišta pod zemljom stiže se samo prokopanim podzemnim uskim hodnicima sa postavljenim stepenicama, a do scene nekadašnjeg pozorišta koja se nalazi na 25 metara ispod zemlje silazi se sa kacigama i lampicom na njoj, kao u rudnik.

Međutim, ostaci vila i kuća sa panoramskim pogledom i nedaleko od mora, a koje su potpuno na svetlosti dana, nešto su veličanstveno i predstavljaju svedočanstvo o nekadašnjem sjaju i bogatstvu tamošnjih plemića, političara, oficira visokog reda i zanačajnih ličnosti rimskog establišmenta. Ali i svedočanstvo kako se živelo: status u društvu bio je potvrđivan lepotom izgrađenog, islikanog, znači ugled kojeg je morao biti svestan svaki građanin bilo kog društvenog reda. Ali i onaj ko stigne u Erkolano trebalo je da se osvedoči o tome, primera radi hotelska struktura veličine 2000 kvadratnih metara bio je pravi luksuz. Grad je obilovao fontanama sa pitkom vodom, imao je vodovod, a cevi za otpadnu vodu bile su postavljene ispod zemlje. Postojala su luksuzna kupatila posebno za muškarce i žene, zatim saune, teretane...

Dosada iskopano, međutim, svedoči o jednoj karakteristici grada zatrpanog erupcijom Vezuva: na Erkolano nije padala lava već ogromna količina tečne mase mešavine magme i gasa (materijal po imenu piroklastika), što je stvorilo jednu vrstu blata koje je konzerviralo zatrpano na neverovatan način a prosečne visine iznad tla oko 16 metara. Dosta je kao primer navesti da su nađeni ostaci karbonizovanih materijala raznolike vrste – analizom je dokazano da je reč o materijama biljnog porekla kao što su seme, hleb, paradajz, masline, dakle sve što je stanovništvu služilo za svakodnevni život i ishranu. Pronađena su drvena vrata, ugljenisana ali u celosti, godine 1982. otkrivena je i barka u luci, ali pre svega gornji spratovi nekih vila što je poslužilo kao svedočanstvo za rekonstrukciju kako su bile građene tadašnje kuće. Otkrvine je takođe i mermer u neverovatno zdravom stanju, sve to na temepreturi od oko 400 do 500 gradi ali pokriveno piroklastikom izdržalo je zub vremena.

           Spomenik posvećen Marku Nonio Balbo

Pored skeleta nađenih u raznim iskopavanjima, 1980. godine iskopano je 300 skeleta u blizini mora, što predstavlja užasno svedočanstvo o onima koji su bežali prema moru nadajući da će tamo naći barke za spas. Nažalost, veliki talasi su ih onemogućili u pokušaju bekstva. Kod skeleta su nađene dragocenosti razne vrste, zlatni i srebrni nakit ili onaj od dragog kamenja, zatim značajni predmeti poput svećnjaka ili čitava mala kolekcija hirurškog materijla. Tisu predmeti i svedočanstvo statusa ili profesije kojom se bavio tamošnji stanovnik. Iskopana je čak rimska barka duga devet metara sa skeletom veslača, zatim dva skeleta vojnika sa vojničkim opasačem kao i dva mača sa torbicom moneta.

Najveći graditelj brojnih zgrada za javni život i struktura kao što su kupatila bio je Marko Nonio Balbo i njemu je pre katastrofe podignut spomenik u znak zahvalnosti sa najmanje 10 statua okolo sa ispisanim rečima zahvalnosti na zidu groblja Erkolana. U iskopavanjima su pronađeni i glava i telo ovog dobrotvora i graditelja. Rekonstrisan je vrt gde se spomenik pre katastrofe nalazio. U kupatilima, onim sa hladnom vodom (friđidarijum) ili toplom (tepidorijum) ili u sauni, na zidovima su brojni veoma očuvani mozaici, takođe u svlačionicama. Otkopani su razni nekadašnji dućani, zanatske radnje, čak nekadašnji restoran sa staklenim posudama ili predmetima koji svedoče kakva se delatnost tu odvijala, jer tamošnji građani imali su naviku da ručaju van zidova kuće u kojoj žive. O tome svedoče čaše i drugi predmeti, zidovi sa policama obloženim mermerom na kojima su stajale boce, čaše i posude za hranu. Nađene su brojne amfore od pečene gline za vino sa ispisanim nazivima grčkim slovima. Kućni mlinovi za mlevenje zrnevlja za hleb, 25 tava od bronze za pečenje hleba ili nečeg drugog za ishranu. Alat gvožđarske radionice, veliki svećnjaci luksuzno urađeni u srebru, u obliku statua dekorisani zlatom, srebrom ili mermerni stolovi.

                 Vaga na kojoj se merilo zlato ili srebro

 Od posebnog su značaja i vrednosti i dve iskopane građevine. Jedna je zgrada koja je predstavljala sedište posvećeno imperatoru Avgustu, gde se odvijao politički, religiozni i komercijalni život. Zgrada je velikih dimenzija, sa četiri stuba i luksuzno presvučenim podom, na dva sprata, sa freskama posvečenim bogovima i herojima. U kući Neptuna i Anfitrite na svetlost dana izašla je jedinstvena dekorativnost – mozaici, slikani mermer sa potpisom grčkog umetnika Aleksandra Atinskog.

Druga veoma značajna zgrada je ona koja se može pripisati čudu: na samom današnjem ulazu u novi grad Erkolano iskopana je Vila Papirusa, atrijum i prizemlje (drugi sprat je bio u padu). Ova je vila nazvana tako po onome što je pronađeno u njoj: Biblioteka Papirusa, ugljenisani svijutci papirusa, jedna od najluksuznijih antičkih vila u Erkolanu. Dakle, jedinstvena biblioteka papirusa nađena 1750. Najpre se do vile stiglo iskopavanjem podzemnih prolaza, jer je bila pokrivena sa 25 metara vulkanskog materijala (piroklastika). Kao i mnoge druge građevine, ova vila bila je oštećena od zemljotresa koji je pogodio čitavo ovo područje 62. godine, dakle samo 17 godina pre erupcije vulkana, tako da su mnoge zgrade bile u fazi renoviranja od zemljotresa. Zdanje je bilo dugačko 250 metara. U unutrašnjosti vile nađeno je 58 statua u bronzi, a dvadeset jedna u mermeru. Nađena je takođe kolekcija od preko 1700 papirusa, zatvorenih u kase. Dakle reč je o kućnoj biblioteci. Na papirusima su ispisani filozofski tekstovi na latinskom ili grčkom jeziku, dok je ispred atriuma otkriven sunčani sat u bronz. Dekorisani zidovi vile, podovi u mozaiku – sve je to izašlo na svetlosta dana 2000. godine.

Sjaj i luksuz nekadašnjeg grada Herkulanuma istinski je nešto jedinstveno. Znatiželjni namernik, osim što može da poseti arheološke iskopine na zemlji, može videti i deo onih koje su ispod tla, kao što je upravo za publiku otvoreno Pozorište. Veoma impresivno svedočanstvo sjaja nekadašnjih stanovnika grada jeste izložba u tzv. Antikvarnici Arheološkog Parka gde su izložene (do 30. septembra ove godine) neke od dragocenosti iskspanih u vremenu iza nas, a skeleti i skulpture najvećim delom su smešteni u Nacionalnom arheološkom Muzeju u Napulju.

Januar 2019. godine

(Tekst i slike: Milica Ostojić, Rim)